Monday, January 31, 2011

Βυζάντιο - Η Χιλιόχρονη Αυτοκρατορία


Σκοπός του άρθρου

Ο στόχος του παρόντος άρθρου δεν είναι να αναλύσει τα πάντα σχετικά με το Βυζάντιο. Κάτι τέτοιο είναι αδύνατον ακόμα και για τους πλέον ευρυμαθείς βυζαντινολόγους. Ο στόχος μου είναι να καταδείξω με απλά λόγια τη σημασία που είχε το Βυζάντιο στην πνευματική ωρίμανση της Ευρώπης και κατά συνέπεια του κόσμου, μέσω της πολιτιστικής παραγωγής του σε πολλούς τομείς.

Πρόλογος

Το Βυζάντιο ήταν μια Ελληνική Αυτοκρατορία (βλ. εδώ και εδώ) που ήκμασε για πάνω από 1,000 έτη. Πολλοί αναφέρονται στο Βυζάντιο σαν να ήταν απλά μια ακόμα αυτοκρατορία που ήρθε και πέρασε. Όμως δεν είναι έτσι. Το Βυζάντιο κράτησε και κυριάρχησε πολιτικά, στρατιωτικά και - το κυριότερο - πνευματικά σε όλη σχεδόν την Ευρώπη για 1,100 χρόνια - ήτοι δέκα φορές περισσότερο από κάθε άλλη κυρίαρχη αυτοκρατορία που πέρασε ποτέ από αυτόν τον πλανήτη. Αξίζει λοιπόν να της δώσει κανείς περισσότερη σημασία. Όταν οι ιστορικοί διεθνώς γράφουν μονογραφίες για κράτη ή αυτοκρατορίες που διήρκησαν 100 ή 200 χρόνια, είναι τουλάχιστον περίεργο το ότι το Βυζάντιο για μερικούς δεν χρίζει μεγάλης ανάλυσης. Αυτή η εκ πρώτης όψεως περίεργη στάση τις περισσότερες φορές εξηγείται πλήρως από τα αντιθρησκευτικά συναισθήματα των ιστορικών ή από τα ανθελληνικά αισθήματα των δυτικών ιστοριογράφων.

1. Η φύση του Βυζαντίου

Το Βυζάντιο αποτέλεσε ένα κέντρο πνευματικής αναζήτησης το οποίο ουκ ολίγες φορές έχει κατηγορηθεί (από Έλληνες και αυτό δεν είναι τυχαίο δεδομένης της δυσάρεστης τάσης που έχουμε να σπαραζόμαστε από αλληλοκατηγορίες) ότι ήταν μονοσήμαντο και παρηκμασμένο. Πριν όμως κανείς θεωρήσει μια τέτοια ανάλυση ως ορθή πρέπει να αναρρωτηθεί, όπως πολύ σωστά επισημαίνει ο καταξιωμένος βυζαντινολόγος Hans-Georg Beck στο έργο του "Η Βυζαντινή Χιλιετία", τι είδους "παρακμή" είναι αυτή που καταφέρνει και μένει κυρίαρχη σε κάθε επίπεδο (πολιτιστικό, στρατιωτικό, πολιτικό) για 1,100 χρόνια;!;!;  [14] Σίγουρα κυρίαρχο ρόλο στη διαμόρφωση της ταυτότητας του Βυζαντίου έπαιξε ο Χριστιανισμός.  [15] Αυτός είναι και ο βασικός λόγος για τον οποίον πολλοί είναι εχθρικοί απέναντι του: με άλλα λόγια φιλοσοφικές προτιμήσεις και όχι αντικειμενικοί λόγοι είναι αυτοί που κοστίζουν σήμερα στο Βυζάντιο τη δημοφιλία του. Ωστόσο όπως μας λέει η Αρβελέρ (βλ. το άρθρο "Είμαστε όλοι Βυζαντινοί" εδώ), πρέπει κάποιος να είναι πολύ τυφλωμένος από τα προσωπικά πάθη και προτιμήσεις του για να μην βλέπει ότι το Βυζάντιο ήταν ένα από τα φωτεινότερα κομμάτια της ελληνικής ιστορίας και του ελληνικού (αλλά και παγκόσμιου) πολιτισμού.

2. Η πολιτιστική παραγωγή του Βυζαντίου

Η πολιτιστική παραγωγή του Βυζαντίου είναι πολυσχιδής και δύσκολο να αναλυθεί εκτενώς σε τόσο μικρή έκταση. Παρακάτω αναλύονται περιληπτικά οι βασικοί τομείς του Βυζαντινού πολιτισμού. Σε κάθε έναν από αυτούς τους τομείς γίνεται περιγραφή των σημαντικότερων στοιχείων του. Είναι σημαντικό να θυμάται κανείς καθώς διαβάζει τα παρακάτω πως δεν πρέπει να κρίνεις αυτό που βλέπεις με βάση μόνο τις προσωπικές σου προτιμήσεις. Θα ήταν ουσιωδώς άδικο για τον μοναδικό στον πλανήτη πολιτισμό που διέπρεψε για πάνω από μία χιλιετία το να κριθεί με βάση τις θρησκευτικές προκαταλήψεις που κάποιος μπορεί να έχει εναντίον του Χριστιανισμού. Δυστυχώς πολλοί αυτό κάνουν με αποτέλεσμα να χάνουν την ουσία της πολιτιστικής προσφοράς του Βυζαντίου. Ο στόχος του παρόντος άρθρου δεν είναι να δώσει επιχειρήματα υπέρ ή κατά του θεϊσμού ή κάποιος θρησκείας. Ο στόχος είναι απλά να καταγραφεί μία πλούσια ιστορία πολιτισμού. Ελπίζω το άρθρο να διαβαστεί αμερόληπτα και με ανοιχτά μάτια όσο και μυαλό.

2.1 Βυζαντινοί Λόγιοι

Τι καλύτερο για να καταδείξει τον πλούτο της πολιτιστικής και πολιτισμικής παραγωγής του Βυζαντίου από μία απλή απαρίθμηση των λογίων που κατά καιρούς κόσμησαν την επικράτεια του. Παρακάτω παραθέτω έναν καθαρά ενδεικτικό πίνακα λογίων του Βυζαντίου.

Όπου κατέστη δυνατό υπάρχουν και τα σχετικά hyperlinks ούτως ώστε να είναι εύκολα επιβεβαιώσιμο από τον καθένα το τι έκανε και τι είδους λόγιος ήταν ο καθένας. Περισσότερες λεπτομέρειες και συνδέσεις με άλλα site θα προστίθενται συνεχώς σε μία προσπάθεια να καταστεί το παρόν site μία πύλη για το βυζαντινό πολιτισμό.


ΚύριλλοςΖωναράς Ιωάννης

Γεώργιος Μοναχός

Μανουήλ Μοσχόπουλος

Πλίθων ο Γεμιστός
Γεώργιος ΣχολάριοςΠροκόπιοςΣυντίπαςΝικήτας Χωνιάτης

Ιουστινιανός [6]
ΛιβάνιοςΘεοφάνηςΜιχαήλ Γλύκας

Μιχαήλ Ψελλός [7]

Γρηγόριος Ναζιανζηνός [8]
Δημήτριος Κυδώνης

ΚαβάσιλαςΙωάννης ΜαυρόποδαςΠατριάρχης ΦώτιοςΙωάννης Χρυσόστομος [πηγή]
Γρηγόριος Κύπριος

Ηλιόδωροςφιλόσοφος Γεώργιος

ΩριγένηςΒασίλειος της Καισάρειας [9]
Συμεών ο Νέος Θεολόγος

Μάξιμος ο Ομολογητής

Ευάγριος ο Ποντικός

Γρηγόριος Νύσσης

Πατριάρχης Νικηφόρος

Μανουήλ Β΄

Γρηγόριος Παλαμάς

Πατριάρχης Σέργιος

Ευσέβιος

Ιουλιανός

Πατριάρχης Ταράσιος

Θεόδωρος Μετοχίτης [10]

Μιχαήλ Ιταλικός

Ιωάννης Γεωμέτρης

Μιχαήλ Χωνιάτης

Άννα Κομνηνή

Παλλαδάς

Γεώργιος Πισίδης

Θεμίστιος

Συνέσιος

Ιωάννης Αγαπητός

Θεόδωρος Στουδίτης

Γρηγόριος Σιναΐτης

Αθανάσιος

Νείλος Δοξαπατρής
Βασίλειος ο Καππαδόκης

Γοργίας

Ιωάννης Ιταλός [11]Ευστράτιος της Νίκαιας

Θεοφύλακτος Αχρίδος

Πατριάρχης Μιχαήλ Κηρουλάριος [12]
Ιωάννης Δαμασκηνός

Λέων Χοιροσφάκτης

Ιωάννης Κυπαρισσιώτης

Βασίλειος ΒησσαρίωνΝικήτας ΧωνιάτηςΡωμανός ο Μελωδός

                                              
                                  Πίνακας 1 - Ενδεικτικός πίνακας Βυζαντινών λόγιων

                               (πατήστε στο όνομα για να πάτε στην αντίστοιχη σελίδα)


Ο παραπάνω πίνακας είναι φυσικά ενδεικτικός. Σε διάφορα βιβλία μπορεί κανείς να βρει περισσότερες πληροφορίες. (π.χ. "Οι λόγιοι στο Βυζάντιο") Το γεγονός ότι μέσα σε αυτόν αναφέρω ονόματα τα οποία ήταν στενά συνδεδεμένα με τη Χριστιανική θρησκεία ή το Βυζαντικό κράτος δεν θα πρέπει να ξενίζει. Πράγματι το Βυζάντιο συνδέθηκε στενά με το Χριστιανισμό. Πόσο "κακό" είναι όμως αυτό; Καθόλου. Η κάθε περίοδος και η κάθε αυτοκρατορία έχει συνδεθεί με κάτι. Το "κάτι" αυτό μπορεί να είναι ο,τιδήποτε. Η πολιτιστική παραγωγή του Βυζαντίου δεν ήταν της ίδιας μορφής με αυτή της αρχαίας Ελλάδας, όπως δεν ήταν της ίδιας μορφής με αυτή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Αυτό δεν είναι ούτε κακό ούτε καλό. Στην ανθρώπινη πρόοδο χρειάζεται τόσο η φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδας όσο και ο ανθρωπισμός του Βυζαντίου.

Την εποχή του Βυζαντίου το βασικό ζήτημα στον κόσμο ήταν η έλευση μιας νέας θρησκείας και αυτό αποτέλεσε τη βασική θεματολογία της φιλοσοφίας και της πολιτιστικής της παραγωγής - αλλά όχι μόνο αυτό. Αυτό δεν αποτελεί μειονέκτημα σε καμία περίπτωση, όπως δεν αποτελεί μειονέκτημα της εποχής της αρχαίας Ελλάδας το ότι δεν ασχολήθηκαν με ζητήματα ηθικής όσο ασχολήθηκαν στο Βυζάντιο ή με ζητήματα μηχανικής όσο ασχολήθηκαν οι Ρωμαίοι.

Έτσι ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός αναφέρεται καθώς ήταν αυτός που εξέδωσε τις Νεαρές και με αυτόν τον τρόπο συνέβαλλε τα μέγιστα στην καθιέρωση ενός σύγχρονου νομοθετικού συστήματος. Για τον ίδιο λόγο  αναφέρονται ορισμένοι από τους Πατέρες της Εκκλησίας οι οποίοι παρήξαν μεγάλο έργο στην προσπάθεια τους να ερμηνεύσουν και να θεμελιώσουν το Χριστιανικό φιλοσοφικό οικοδόμημα. Οι επικριτές του Βυζαντίου πρέπει να μάθουν να διαχωρίζουν την προσωπική διαφωνία με τα πιστεύω ενός άλλου με τη στείρα άρνηση της πνευματικής παραγωγής ενός πολιτιστικού συστήματος.


Πηγές αναφορικά με το Βυζαντινό ουμανισμό/ πολιτισμό


Βυζαντινή Αναγέννηση

Σε αντίθεση με όσα πιστεύουν διάφοροι, η πολιτιστική παραγωγή του Βυζαντίου ήταν μεγάλη και σε καμμία περίπτωση δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως "σκοτάδι", όπως πολλοί θέλουν να χαρακτηρίζουν αυτή την περίοδο. Μάλιστα ορισμένες περίοδοι της ιστορίας του Βυζαντίου ονομάζονται "Αναγέννηση", κάτι που έχει δημιουργήσει και πρόβλημα στο διαχωρισμό τους από την "επίσημη" Αναγέννηση της Δύσης. (έχει προταθεί μέχρι και η καταγραφή της "δικής μας" αναγέννησης με λάθος ορθογραφία! για να ξεχωρίζει) [πηγή] Στην ουσία οι συνεχείς "αναγεννήσεις" στο Βυζάντιο δείχνουν το προφανές: Η ελληνική ανατολή δεν χρειάστηκε "Αναγέννηση" επειδή ήδη την ζούσε διαρκώς στα πλαίσια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Σχετικές πηγές

Ο ρόλος του Βυζαντίου στην Αναγέννηση στη Δύση

Η Αναγέννηση στη Δύση δεν έγινε τυχαία ούτε όσο απότομα θέλουν να πιστεύουν μερικοί. Δεν ξύπνησαν μια μέρα οι άνθρωποι εν μέσω του "πλήρους σκότους" του Μεσαίωνα και θυμήθηκαν τους αρχαίους Έλληνες. Αν ψάξει κανείς λίγο θα κατανοήσει τις "συμπτώσεις" που κρύβονται πίσω από ένα από τα μεγαλύτερα γεγονότα στην ανθρώπινη ιστορία της Δύσης: Οι λόγιοι οι οποίοι έφυγαν από το Βυζάντιο μετά την πτώση του, ήταν αυτοί που προκάλεσαν την Αναγέννηση ή τουλάχιστον αυτοί που της έδωσαν την ώθηση που χρειαζόταν ώστε να κυριαρχήσει στην εποχή.

Σχετικές πηγές

2.2 Βυζαντινές σχολές

Η Κωνσταντινούπολη έγινε πνευματική πρωτεύουσα την περίοδο του Κωνσταντίνου Β΄ (337-361), οπότε και συγκεντρώθηκαν αρκετοί διάσημοι λόγιοι που άνοιξαν εκεί σχολές. Μεταξύ αυτών ήταν ο Λιβάνιος και ο Θεμίστιος. Η δια νόμου ίδρυση του πρώτου κρατικού «Πανεπιστημίου» στην Πόλη με το όνομα «Πανδιδακτήριο» έγινε τον Φεβρουάριο του 425 οπότε και ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Β΄ ο Μικρός, εξέδωσε διάταγμα που κανόνιζε όλα όσα αφορούσαν την ανώτατη αυτή Σχολή [4]. Στο Πανδιδακτήριο διδάσκονταν η φιλολογία, η ρητορική και το ρωμαϊκό δίκαιο, η γραμματική και η φιλοσοφία, όχι όμως και η Θεολογία, η οποία διδάσκονταν στην Πατριαρχική Σχολή. Oι Ίσαυροι στη συνέχεια ονόμασαν το Πανδιδακτήριο «Οικουμενικόν Διδασκαλείον». [4] [5]

Τον 6ο αιώνα ο Ιουστινιανός Α΄ απαγόρευσε την ειδωλολατρία και έκλεισε τις φιλοσοφικές σχολές των Αθηνών. Μια εξήγηση είναι ότι επιθυμώντας να κυβερνά σε ένα κράτος αμιγώς χριστιανικό έκλεισε αυτές τις σχολές επειδή θεωρούσε ότι ήταν προπύργιο της ειδωλολατρικής παιδείας. Ωστόσο δεν έθιξε την άλλη φιλοσοφική σχολή της Αλεξάνδρειας, ενώ έδωσε ώθηση στις νομικές σπουδές. Για πολλούς αυτή η ενέργεια δεν ήταν μια ενέργεια εναντίον της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας, αλλά απλά θέμα ανταγωνισμού μεταξύ σχολών καθώς την ίδια περίοδο ο Ιουστινιανός είχε ανοίξει ένα νέο πανεπιστήμιο στην Κωνσταντινούπολη. [πηγή, πηγή] Δυστυχώς αυτή η ενέργεια έχει χρησιμοποιηθεί από επικριτές του Βυζαντίου σαν επιχείρημα υπέρ της σκοταδιστικής αντίληψης που επικρατούσε στην αυτοκρατορία. Ωστόσο πρέπει να είμαστε προσεκτικοί όταν αναλύουμε ιστορικά γεγονότα και να μην συγχέουμε άσχετα μεταξύ τους πράγματα. Η πολιτική ορισμένων αυτοκρατόρων για τη δημιουργία μιας ενιαίας ταυτότητας στα εδάφη της αυτοκρατορίας μπορεί να οδήγησε μερικές φορές σε λάθη, τα οποία δεν έχουν τέτοια βαρύτητα για να χαρακτηρίσουν 1100 χρόνια πολιτιστικής παραγωγής σαν "σκοταδιστικό Μεσαίωνα" (απόδειξη τα όσα αναφέρονται στο παρόν άρθρο και δη στο συγκεκριμένο κεφάλαιο).

Η εμφάνιση μάλιστα τότε στο προσκήνιο του Μεγάλου Βασιλείου συντέλεσε ώστε οι εξελίξεις να είναι διαφορετικές από εκείνες που θα περίμενε κανείς. Ο Βασίλειος όχι μόνον κηρύττει αλλά και γράφει εναντίον του Ιουλιανού. Στο πασίγνωστο κείμενό του "Πρὸς τοὺς νέους ὅπως ἄν ἐξ ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων", επικροτούσε, όπως είναι ευρέως γνωστό, τη μελέτη και σπουδή από τους χριστιανούς των αρχαιοελληνικών κειμένων. Περισσότερο επιθετικός εναντίον του Ιουλιανού, αν και μετά τον θάνατο του τελευταίου, ήταν ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός, ο οποίος τονίζει με υποδειγματική πολιτική διορατικότητα, ότι ο ἕλλην λόγος είναι κληρονομιά όχι μόνον των Εθνικών, όπως πρέσβευε ο Ιουλιανός, αλλά και των Χριστιανών εξίσου (PG 35, 536Α-Β). [3]

Αργότερα, επί Μιχαήλ Γ΄, ο Καίσαρας Βάρδας μετέφερε το Πανδιδακτήριο στον περίβολο του παλατιού, στη Μαγναύρα, με αποτέλεσμα η εν λόγω ανώτατη σχολή να γίνει γνωστή σαν "Πανδιδακτήριο της Μαγναύρας". [4] Σπουδαίες πνευματικές μορφές της εποχής συνδέθηκαν με αυτήν, όπως ο Λέων ο Μαθηματικός και Φιλόσοφος, που διετέλεσε διευθυντής του και ο Φώτιος ο Πατριάρχης. Τον 11ο αιώνα ο Κωνσταντίνος Θ΄ ο Μονομάχος μεταρρύθμισε με διάταγμα το Πανδιδακτήριο διαιρώντας το σε δύο ξεχωριστές σχολές, τη Νομική σχολή με το όνομα «Διδασκαλείον των Νόμων» και τη Φιλοσοφική με το όνομα «Γυμνάσιον». Σκοπός της πρώτης, όπου διευθυντής έγινε ο Ιωάννης Ξιφιλίνος, ήταν να διδάσκεται η νομική επιστήμη. Τη Φιλοσοφική σχολή διηύθυνε ο πολύς Μιχαήλ Ψελλός. Σε αυτή διδάσκονταν κλασικοί συγγραφείς, ρητορική, διαλεκτική, μαθηματικά, αστρονομία, θεωρητική μουσική και θεολογία. Η σχολή αυτή έδωσε μεγάλη ώθηση στην πνευματική ανάπτυξη και φιλοσοφική σκέψη στο Βυζάντιο.

Οι παραπάνω πανεπιστημιακές σχολές λειτούργησαν και παρήξαν πολιτισμό μέχρι τις αρχές του 13ου αιώνα. Μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους το 1204 και την ίδρυση της αυτοκρατορίας της Νίκαιας, οι αυτοκράτορές της μετέφεραν την ανώτερη παιδεία εκεί. Ο Ιωάννης Βατάτζης (1225-1254), αυτοκράτορας της Νίκαιας, ίδρυσε και σχολή Φιλοσοφίας υπό τη διεύθυνση του Νικηφόρου Βλεμμύδη, ενός από τους πιο αξιόλογους φιλοσόφους του Βυζαντίου. [5]

Η προσπάθεια να διατηρηθεί η ανώτατη εκπαίδευση συνεχίστηκε και μετά την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Βυζαντινούς, με τον Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο να αναθέτει στον Γεώργιο Ακροπολίτη να αναλάβει τη διεύθυνση του ανώτατου εκπαιδευτικού ιδρύματος ως καθηγητής της αριστοτελικής φιλοσοφίας και στον Γεώργιο Παχυμέρη να διδάξει στο «Οικουμενικόν Διδασκαλείον» της Κωνσταντινούπολης (όπως είχε πλέον μετονομαστεί το Πανδιδακτήριον) τα ανώτερα μαθήματα της «τετρακτύος» (ήτοι αριθμητική, γεωμετρία, αστρονομία και μουσική). Ο Ανδρόνικος Β΄ ο Παλαιολόγος (1282-1328) όρισε τον Θεοδόσιο Μετοχίτη, έναν από τους σπουδαιότερους συγγραφείς του Βυζαντίου, να προΐσταται της ανώτατης παιδείας. [5] [4]

2.3 Βυζαντινή τέχνη

Ο τομέας της βυζαντινής τέχνης είναι επίσης ένας από τους σημαντικότερους τομείς του πολιτισμού του Βυζαντίου. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η τέχνη των Βυζαντινών κατέχει περίοπτη θέση σε παγκόσμια και διαχρονική κλίμακα. Που οφείλεται όμως η υπεροχή αυτή; Ασφαλώς στο ότι αποτελεί έκφραση της ορθοδόξου πνευματικότητας. Έχει δηλαδή βαθύτατα πνευματικό χαρακτήρα, θέτοντας σε δεύτερη μοίρα ή και περιφρονώντας την ύλη με την επίπεδη απεικόνιση, την αυστηρότητα των μορφών και το υψηλό δογματικό της περιεχόμενο.

Η γλυπτική, τα μωσαϊκά (βλ. εδώ και εδώ) αλλά και η ζωγραφική υπήρχαν και μάλιστα με στοιχεία που τις φέρνουν κοντά σε αυτό που σήμερα θεωρείται "προχωρημένη" τέχνη. Μελετώντας κανείς τα έργα του Θεοφάνη του Έλληνα, του ζωγράφου που χάρισε στη βυζαντινή Ρωσία αριστουργήματα τέχνης και υπήρξε ο αρχηγέτης της βυζαντινής της σχολής, το αντιλαμβάνεται αμέσως αυτό. [2] Αν κανείς δει την αποστασιοποίηση από την φωτογραφική αποτύπωση των σκηνών αισθάνεται αμέσως κάτι το υπερβατικό στην τέχνη - κάτι που αν το έβλεπες από ένα ζωγράφο του τύπου Πικάσο θα το θεωρούσες αμέσως πολύ "μοντέρνο".

Η βυζαντινή αρχιτεκτονική είναι μεγαλειώδης. Στο ίδιο μήκος κύματος, η βυζαντινή μουσική είναι ένα ακόμα δείγμα της ανωτέρου επιπέδου πολιτιστικής παραγωγής αυτής της ελληνικής αυτοκρατορίας. Ακόμα και σήμερα οι σπουδές βυζαντινής μουσικής αποτελούν προϋπόθεση για την ολοκληρωμένη καλλιέργεια όποιου θέλει να ασχοληθεί με τη μουσική.

Στον καθηγητή Κάρολο Μητσάκη οφείλουμε μια εύστοχη παρατήρηση, με την οποία επισημαίνεται το τρίπτυχο της μεγάλης καλλιτεχνικής προσφοράς του Βυζαντίου: «Εάν ήθελε κανείς να συνοψίσει την «προσωπική» προσφορά του Βυζαντίου στον παγκόσμιο πολιτισμό, θα ξεχώριζε τρεις κυρίως εκφράσεις του βυζαντινού πνεύματος, που δεν είναι απλή σύμπτωση ότι όλες τους σχετίζονται άμεσα με τη θρησκευτική ζωή: τις εκκλησίες, τις αγιογραφίες που κοσμούν τους τοίχους των εκκλησιών και τους ύμνους που ψάλλονται μέσα στην κατανυκτική ατμόσφαιρα των εκκλησιών αυτών». [2]

3. Η σημασία του Βυζαντίου

Το ελληνικό έθνος δεν έζησε αυτό που αποκαλούμε "Μεσαίωνα". Ποτέ μας δεν είχαμε Ιερά Εξέταση. Την ίδια περίοδο που η δυτική Ευρώπη βρισκόταν βυθισμένη στο σκοτάδι εμείς - οι Έλληνες - είχαμε μία εθνικά κυρίαρχη και ευνομούμενη αυτοκρατορία. Αυτός είναι άλλωστε και ο λόγος που αυτό που στην Ευρώπη ονομάστηκε "Αναγέννηση" ποτέ δεν φάνηκε τόσο έντονο σαν φαινόμενο στο Βυζάντιο: στο Βυζάντιο δεν υπήρξε ποτέ το σκοτάδι και δεν χρειάστηκε ποτέ το φως της Αναγέννησης - αυτό το φως υπήρχε ήδη. Η επιρροή του Βυζαντίου και ο ρόλος που έπαιξε στη διαμόρφωση του σύγχρονου κόσμου είναι σπουδαίοι, αν και παραγνωρισμένοι από τους μελετητές για λόγους που αναφέρω στον πρόλογο. Δυστυχώς η ιστοριογραφία της ιστορικής περιόδου όπου το Βυζάντιο κυριάρχησε είναι εξαιρετικά μεροληπτική και μονομερής, γραμμένη κυρίως από ιστορικούς της δυτικής Ευρώπης.

Πριν από όλα, ολόκληρη σχεδόν η Ανατολική Ευρώπη, χρωστά τον πολιτισμό της στο Βυζάντιο. Αλλά και η Δυτική Ευρώπη έχει πάρει αρκετά από το Βυζάντιο, όπως επίσης και ο ισλαμικός κόσμος. Ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος χωρίς υπερβολή εκπολίτισαν τους Σλάβους. Ο πολιτισμός των Βουλγάρων και των Σέρβων ήταν καθαρά Βυζαντινός στο πνεύμα του. Αλλά και οι Ρώσοι χρωστούν τον πολιτισμό τους στους Βυζαντινούς, ενώ η επιρροή του Βυζαντίου συναντάται και στην Αρμενία και την Γεωργία. Ένα μεγάλο μέρος του Αραβικού πολιτισμού οφείλεται στον Βυζαντινό, όπως είχε διαμορφωθεί στην Συρία και την Αίγυπτο. Η αρχιτεκτονική των Αράβων επηρεάστηκε από την τέχνη του Βυζαντίου, όπως και η φιλοσοφία και τα μαθηματικά τους. Τα πρώτα τζαμιά των Αράβων στην Δαμασκό χτίστηκαν από Έλληνες, ενώ και στη διαχείριση του κράτους οι χαλίφες χρησιμοποίησαν και Έλληνες γιατί είχαν το υψηλότερο πνευματικό επίπεδο. Τα οικονομικά του Αραβικού χαλιφάτου, μέχρι τον 8ο αιώνα, τα κατέγραφαν στα Ελληνικά. Η επίδραση του Βυζαντίου στα Ιταλικά γράμματα και η σημασία του στην Αναγέννηση είναι επίσης σημαντική. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι όταν πέθανε το Βυζάντιο άρχισε η Αναγέννηση στη δυτική Ευρώπη μέσω των λογίων που διέφυγαν εκεί, όπως αναφέρει και ο Ζαν Ζακ Ρουσώ [18]. Λόγιοι όπως ο Πλήθων Γεμιστός και ο Χρυσολωράς έπαιξαν ένα σημαντικό ρόλο στον πολιτισμό στη Δύση. Ο κυριότερος δρόμος αυτής της επιρροής ήταν η Ραβέννα και στη συνέχεια η Βενετία. Οι βενετσιάνοι αντέγραψαν σε πολλούς τομείς τα Βυζαντινά πρότυπα. Η σπουδαιότερη εκκλησία της Βενετίας, ο Άγιος Μάρκος, είναι αντίγραφο των Αγίων Αποστόλων. Οι μεγαλύτεροι άρχοντες της Ιταλίας έστελναν τα παιδιά τους στην Κωνσταντινούπολη για σπουδές. Με την άλωση τέλος της Κωνσταντινούπολης όλοι σχεδόν οι Βυζαντινοί λόγιοι κατέφυγαν στην Δύση και εκεί υποκίνησαν την ανάπτυξη των μελετών των Ελληνικών γραμμάτων. [16]

Ούτε είναι τυχαίο ότι η Αμερική ανακαλύφθηκε λίγα χρόνια αφού έπεσε το Βυζάντιο το 1453... Μόνο όταν το Βυζάντιο έπεσε και σταμάτησε να παίζει τον τόσο σημαντικό ρόλο που έπαιζε στο εμπόριο χρειάστηκαν οι Ευρωπαίοι έναν άλλο δρόμο για να κάνουν συναλλαγές με την Άπω Ανατολή! Μόνο τότε αναζήτησαν έναν άλλο δρόμο για το εμπόριο τους!

Αν οι αρχαίοι Έλληνες έδωσαν τα ονόματα σε όλες τις επιστήμες, το Βυζάντιο έδωσε για όλη την Ευρώπη τα ονόματα σε όλες τις ιδεολογίες, τη θρησκεία και την εκκλησιαστική πρακτική. Και δεν θα πρέπει να λησμονούμε ότι το Βυζάντιο προσέδωσε έναν ανθρωπισμό πρωτόγνωρο στον πολιτισμό της εποχής.

Το 332, ο Μέγας Κωνσταντίνος ανακοινώνει την δωρεάν διανομή τροφίμων στους πολίτες της Κωνσταντινουπόλεως. Με την επιλογή και επιβολή του χριστιανισμού ως μόνης και επίσημης θρησκείας του Ρωμαϊκού κράτους, εισάγεται και υιοθετείται ως κυρίαρχη αξία η αγάπη, η οποία εκφράζεται και μέσα από την φιλανθρωπία· η φιλανθρωπία δεν αποτελεί πλέον την ευμενή διάθεση ανθρώπου προς άνθρωπο, ή αφηρημένα του θείου προς τον άνθρωπο. Ο τελευταίος καλείται από τον Θεό να συμπάσχει ενεργητικά με τον συνάνθρωπό του. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντινουπόλεως, μίμησις και ύπαρχος του Θεού, καθίσταται εξ ορισμού φιλάνθρωπος και ελεήμων. Την καινούργια αντίληψη για έναν φιλάνθρωπο Θεό, θεωρητικοποίησαν και εφήρμοσαν οι Πατέρες της Εκκλησίας και κυρίως ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ο Βασίλειος και ο Γρηγόριος. [πηγή]

Η βυζαντινή νομοθεσία ήταν αυτή που απαγόρευσε τα βασανιστήρια (το "μετά βασάνων εξετάζεσθαι") σαν τρόπο ανάκρισης. Ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου έφερε τον τίτλο του "Ειρηνοποιού" καθώς πιστεύαν ότι η ειρήνη και όχι η επιβολή δια τον όπλων ήταν ο σωστός τρόπος διπλωματίας. Για αυτό και ο πρέσβης τροπαιούχου Ιουστινιανού, Ιωάννης Πατρίκιος, μπροστά στο βασιλιά των Περσών Χοσρόη λέει "Μολονότι είμαστε βέβαιοι για τη νίκη των όπλων μας, προτιμάμε να συνάψομε ειρήνη, γιατί πιστεύουμε ότι ο νικητής ζει κάκιστα εξαιτίας των δακρύων που χύνουν οι ηττημένοι". Το Βυζάντιο ήταν μάλιστα η πρώτη αυτοκρατορία στον κόσμο που κατήργησε επισήμως τη δουλεία το 12ο αιώνα. [1]

Με αυτό τον τρόπο το Βυζάντιο συνδύασε τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό με έναν Χριστιανικό ανθρωπισμό σε ένα οικοδόμημα που δικαίως μπορεί να χαρακτηριστεί ως η πρώτη ευρωπαϊκή αυτοκρατορία. Οι Έλληνες στον πόλεμο του 1940 φωνάζαν "Αέρα!" πάνω στα βουνά της Πίνδου, όπως οι βυζαντινοί στρατιώντες φωνάζαν "Αήρ!" άιώνες πριν... Το αμάλγαμα του Βυζαντίου είναι αυτό που έδωσε στους Έλληνες τη σημερινή τους ταυτότητα και στην Ευρώπη τα πολιτισμικά της θεμέλια.

4. Δύο συνήθεις παρανοήσεις

Υπάρχουν δυστυχώς πολλές παρανοήσεις σχετικά με το Βυζάντιο. Και οι περισσότερες εστιάζονται γύρω από δύο σημεία: Πρώτον το ότι είχε έντονο το θρησκευτικό στοιχείο (και "ως γνωστόν" για τους άθεους η θρησκεία είναι το υπέρτατο "κακό") και δεύτερον το ότι... δεν ήταν ελληνικό! Ναι, ως γνωστόν οι Έλληνες είναι οι μεγαλύτεροι ανθέλληνες αν το θέλουν. Και στην περίπτωση του Βυζαντίου η μανία μας να τρώμε τις σάρκες μας είναι εντονότερη από ποτέ - όσο ενδοξότερο ένα κομμάτι της ιστορίας μας τόσο μεγαλύτερη και η μανία μας να το αποκυρήξουμε.

Παρακάτω παρατίθονται απλές απαντήσεις στις απλοϊκές αυτές παρανοήσεις.

4.1 Παρανόηση πρώτη: Θρησκεία και Βυζάντιο

Θέση: Το Βυζάντιο είναι θρησκευτική αυτοκρατορία. Και η θρησκεία είναι σκοτάδι.

Σύντομη απάντηση: Όχι.

Εκτενής απάντηση: Η εκτενής απάντηση μπορεί να απαιτήσει πάνω από 5 έτη συζήτησης. Καλό είναι να αποφευχθεί σε ζωντανή συζήτηση. Όταν κάποιος έχει τόσο υπερ-απλουστευτικές απόψεις για κάτι (βλ. «Η θρησκεία είναι κάτι κακό»), σημαίνει πως απέχει τόσο πολύ από το να το καταλάβει που μια δίωρη συζήτηση για το θέμα δεν θα του προσφέρει κάτι. Είναι σαν να προσπαθείς να μάθεις σε ένα παιδί γυμνασίου την κβαντομηχανική μέσα στο πλαίσιο μιας συζήτησης πίνοντας καφέ. Απλά δεν γίνεται. Δυστυχώς η εποχή μας είναι η εποχή της άγνοιας και η θρησκεία είναι πάντα ο εύκολος στόχος για όποιον είναι αρκετά τεμπέλης να αναλάβει τις ευθύνες του σαν άνθρωπος («δεν είμαι τίποτα, δεν έχω ελεύθερη βούληση, όλα είναι μάταια» διατυμπανίζουν οι άθεοι μέσα στην υποτιθέμενη «φώτιση» τους) ή αρκετά αλαζόνας ώστε να θεωρεί πως είναι θεός στη θέση του Θεού. (βλ. την ΠΙΣΤΗ ότι η επιστήμη θα κατανοήσει τα πάντα παρά τις περί αντιθέτου αποδείξεις ή την πίστη ότι θα μπορέσουμε να ελέγξουμε τα πάντα – ακόμα και αν φιλοσοφικά πιστεύουμε δογματικά πως δεν είμαστε τίποτα παραπάνω από σκόνη) Η δε ανάμειξη της θρησκείας ως φιλοσοφία και θεολογία με το κοσμικό σκέλος της ιστορίας της – το οποίο μπλέκεται με πολιτική και άλλα θέματα όπως ΚΑΘΕ ΑΛΛΗ έκφανση της ανθρώπινης δραστηριότητας – μπερδεύει αυτούς που δεν έχουν και πολλές μορφωτικές αντιστάσεις. Αναγνώρισε την άγνοια του συνομιλητή του και απλά δώσε του ερεθίσματα να αμφισβητήσει αυτά που νομίζει πως ξέρει. Μετά όλα είναι στο χέρι του.

4.2 Παρανόηση δεύτερη: Ελληνικότητα Βυζαντίου

Θέση: Το Βυζάντιο δεν ήταν ελληνικό. Οι άνθρωποι τότε αποκαλούσαν τους εαυτούς τους Ρωμαίους.

Σύντομη απάντηση: Το πλέον δημοφιλές και ταυτόχρονα παιδικό επιχείρημα. Και φυσικά το πλέον λάθος. Το Βυζάντιο ήταν ελληνικό γιατί σε αυτό οι άνθρωποι μιλούσαν κυρίως ελληνικά και είχαν ελληνικά ήθη και έθιμα. Το ότι ο πυρήνας του εκτεινόταν κυρίως σε εδάφη όπου για χιλιάδες χρόνια κυριαρχούσε επίσης το ελληνικό στοιχείο προσθέτει επιπλέον βαρύτητα στο επιχείρημα. Το ελληνικό στοιχείο κυριαρχούσε στο Βυζάντιο (βλ. άλλα σημεία του παρόντος άρθρου) και ναι, αυτός είναι αρκετός λόγος για να το πούμε ελληνικό. Αυτό είναι τόσο προφανές που αποτελεί σχεδόν ταυτολογία. «Πως αποκαλούμε κάτι στο οποίο κυριαρχεί το βουλγάρικο στοιχείο;» «Αιθιοπικό», θα έλεγε με την ίδια παράλογη λογική ο αντι-χριστιανός που θέλει να αποκηρύξει το Βυζάντιο. Το να βλέπει κανείς μόνο το πως αποκαλούσαν οι τότε κάτοικοι της αυτοκρατορίας τον εαυτό τους, χωρίς να θέλει να δει τα όσα έκαναν το Βυζάντιο ελληνικό, είναι μια σχεδόν παιδιάστικη προσπάθεια να χτυπήσει κανείς το Βυζάντιο όχι λόγω «αντικειμενικότητας» αλλά απλά επειδή μισεί την εκκλησία. Οι άνθρωποι στο Βυζάντιο είχαν την ίδια γλώσσα και τα ίδια ήθη και έθιμα, άρα ήταν Έλληνες. Η ρωμαϊκή κατοχή (που έληξε ουσιαστικά με τη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Κωνσταντινούπολη) δεν αρκεί για να διαλύσει τον ελληνισμό – άλλωστε οι Ρωμαίοι ακόμα και στο ζενίθ της δύναμης τους στρατιωτικά είχαν κυριαρχηθεί πολιτιστικά από τους Έλληνες. Όσοι επικαλούνται αυτός το άκυρο επιχείρημα πολλές φορές επικαλούνται και το «κοσμοπολίτικο» χαρακτήρα του Βυζαντίου. Σύμφωνοι ήταν μιας αυτοκρατορία που περιλάμβανε στα εδάφη της πολλά έθνη. Και πάλι ωστόσο αυτό δεν αποκλείει το να κυριαρχεί ένα στοιχείο – χωρίς αυτό άλλωστε δεν θα μπορούσε να μείνει ενωμένο επί χίλια και πλέον έτη. Και η ρωμαϊκή αυτοκρατορία ήταν κοσμοπολίτικη. Να σταματήσουμε να τη λέμε «Ρωμαϊκή»; (όχι βέβαια, μόνο εμείς οι Έλληνες είμαστε τόσο πορωμένοι ώστε να θέλουμε να κόψουμε το ίδιο μας το χέρι) Εκτός των παραπάνω, αυτή η ανθελληνική θεώρηση των πραγμάτων δημιουργεί πρακτικά προβλήματα: Αν δεν αρκούν τα προαναφερθέντα στοιχεία για να πούμε το Βυζάντιο ελληνικό, τότε πως θα πούμε «ελληνική» την αρχαία Ελλάδα; (όπου κάθε πολίτης ονόμαζε τον εαυτό του Αθηναίο, Κορίνθιο, Σπαρτιάτη κλπ αλλά σχεδόν ποτέ Έλληνα) Αν πράγματι το Βυζάντιο δεν ήταν ελληνικό, τότε πως και από πού ξεπήδησε ο ελληνισμός στη σκηνή της ιστορίας πάλι μετά από 1,500 σχεδόν χρόνια; Ας μην παίζουμε το παιχνίδι των ανθελλήνων, οι οποίοι εδώ και χρόνια προωθούν αυτές τις ιδέες για να καπηλευτούν αυτοί τη δόξα του Βυζαντίου. Ας δούμε λίγο πιο μακρυά από τα μύτη μας. Και ας είμαστε περήφανοι για την αντικειμενικά πλέον πετυχημένη αυτοκρατορία που υπήρξε στον πλανήτη…

5. Επίλογος

Το Βυζάντιο υπήρξε πολυσχιδέστερο και πολυπλοκότερο από ό,τι φαντάζονται οι πολέμιοι του. Και όπως κάθε πολιτισμός έχει τους επικριτές του και τους φανατικούς οπαδούς του. Το μόνο βέβαιο είναι ότι δεν θα καθόμασταν σήμερα να μιλάμε στη βάση της ελληνικής μόρφωσης μας αν δεν ήταν αυτό που διέσωσε και μέσω των αιώνων διέσπειρε το ελληνικό πνεύμα σε όλο τον κόσμο.

Ας πάψουμε να είμαστε μίζεροι και ας αισθανθούμε υπερήφανοι για τη μοναδική αυτοκρατορία στον κόσμο που κράτησε τόσα χρόνια και έδωσε τα φώτα του πολιτισμού σε κάθε έθνος που ήρθε σε επαφή μαζί του. Ας πάψουμε να παπαγαλίζουμε τις ανθελληνικές αθλιότητες των ξένων ιστοριογράφων που εξυμνούν κρατίδια διάρκειας δεκαετιών και λησμονούν έστω και να αναφέρουν το χιλιόχρονο οικοδόμημα που ακούει στο όνομα "Βυζάντιο". Ας πάψουμε να πιστεύουμε τις εκ του πονηρού ηλιθιότητες των ξένων ιστοριογράφων οι οποίοι από τη μία θεωρούν το Βυζάντιο ως μη-σημαντικό και από την άλλη προσπαθούν να υποστηρίξουν - ο καθένας για τη χώρα του - ότι η δική τους χώρα είναι οι πραγματικοί συνεχιστές αυτής της "μη-σημαντικής" χιλιόχρονης αυτοκρατορίας. Η Ρωσσία, η ΑυστροΟυγγαρία και η Γερμανική Συνομοσπονδία (και όχι μόνο) προσπάθησαν να χρησιμοποιήσουν σαν σημαία το δικέφαλο αετό για να αποδείξουν ότι ήταν συνεχιστές του Βυζαντίου. [17] Πόσο μίζεροι πρέπει να είμαστε για να τους κάνουμε τη χάρη μόνο και μόνο επειδή έχουμε προσωπικές διαφωνίες με πράγματα που πιστεύαν στο Βυζάντιο; Δεν πρέπει να αφήσει ο καθένας τις προσωπικές του αντι-θρησκευτικές απόψεις να επικαλύψουν όλα όσα περιγράφησαν παραπάνω. Δυστυχώς μόνο στην Ελλάδα της γκρίνιας και της μιζέριας μπορεί να παρατηρηθεί το φαινόμενο του να υπάρχουν μερικοί που πιστεύουν ότι το ελληνικό έθνος για 1100 χρόνια ως δια μαγείας "εξαφανίστηκε" από προσώπου Γης και μετά, το 1821, ως δια μαγείας πάλι, εμφανίστηκε ξανά στον ίδιο χώρο! Ας γίνουμε η Ελλάδα της περηφάνειας και της ιστορικής γνώσης! Ας πάψει η στείρα άρνηση του παρελθόντος μας!

Ας μην αφήσουμε τους ξένους να προωθήσουν την ανθελληνική ατζέντα τους παραχαράσσοντας την ιστορία! Ο Βυζαντινός πολιτισμός ήταν πλούσιος και σε κάθε περίπτωση αντικειμενικά ανώτερος από κάθε άλλον της ίδιας περιόδου. Όλα όσα αναφέρονται παραπάνω μόνο ως "σκοτάδι" δεν μπορούν να χαρακτηριστούν.

Το Βυζάντιο ήταν "φως" !

Σχετικα άρθρα

Βιβλιογραφία

Μια ενδεικτική βιλιογραφία από την οποία μπορεί κανείς να ξεκινήσει την αναζήτηση του σχετικά με το Βυζάντιο και τον πολιτισμό του είναι η παρακάτω.
  1. Αλλαγές στον Βυζαντινό Πολιτισμό κατά τον 11ο και 12ο αιώνα, A.P. Kazhdan και Ann Wharton Epstein, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 1997.
  2. Γιατί το Βυζάντιο, Ελένη Γλύκατζη Αρβελέρ, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2009.
  3. Η Βυζαντινή Χιλιετία, Hans-Georg Beck, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 1992.
  4. Πληροφορίες για τα άτομα που αναφέρονται στον Πίνακα 1 έχουν αντληθεί από ανοικτές πηγές της Wikipedia (http://www.wikipedia.com), ούτως ώστε να είναι εύκολα προσβάσιμες και επιβεβαιώσιμες από τον κάθε πιθανό αναγνώστη του παρόντος άρθρου.
  5. Σημαντικά στοιχεία για την παιδεία στο Βυζάντιο μπορεί κανείς να αντλήσει από το πολύ αναλυτικό και ενδιαφέρον άρθρο της Αμαλίας Ηλιάδη "Εκπαίδευση και Σχολεία στο Βυζάντιο".

References

  1. Γιατί το Βυζάντιο, Ελένη Γλύκατζη Αρβελέρ, Αθήνα, 2009.
  2. Η υψηλή στάθμη του πολιτισμού που ανέπτυξε το ορθόδοξο Βυζάντιο
  3. Βυζαντινή Εκπαίδευση και Οικουμενικότητα, Αθανάσιος Μαρκόπουλος
  4. Πανδιδακτήριο [Wikipedia article]
  5. Εκπαίδευση και Σχολεία στο Βυζάντιο, Αμαλία Ηλιάδη
  6. Ιουστινιανός [Wikipedia article]
  7. Μιχαήλ Ψελλός [Wikipedia article]
  8. Γρηγόριος Ναζιανζηνός [Wikipedia article]
  9. Βασίλειος Καισαρείας [Wikipedia article]
  10. Θεόδωρος Μετοχίτης [Wikipedia article]
  11. Ιωάννης ο Ιταλός [Wikipedia article]
  12. Μιχαήλ Κηρουλάριος [Wikipedia article]
  13. Λέων ο Φιλόσοφος [Wikipedia article]
  14. Η Βυζαντινή Χιλιετία, Hans-Georg Beck, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 1992
  15. Αλλαγές στο Βυζαντινό Πολιτισμό κατά τον 11ο και 12ο αιώνα, A.P. Kazhdan και Ann Wharton Epstein, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 1997
  16. Επιρροή του Βυζαντίου [Greek History Internet Portal]
  17. Double-headed eagle [Wikipedia article]
  18. Ζαν Ζακ Ρουσώ, Λόγος περί επιστημών και τεχνών, εκδόσεις νήσος, Αθήνα, 2012, σ. 37.

> Σχετική συζήτηση στο Phorum: Βλ. εδώ.

Related Posts Plugin for WordPress, Blogger...